Top 5 tips voor beheer en gebruik opiaten

Opiaten zijn geneesmiddelen waarbij de kans op misbruik aanwezig is. Het is daarom belangrijk dat er duidelijke regels zijn over beheer en gebruik van opiaten. Het Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik (IVM) krijgt regelmatig vragen van medewerkers van instellingen in de ouderenzorg, gehandicaptenzorg en geestelijke gezondheidszorg over de regels en eisen rond opiaten. Deze vragen en het gebrek aan duidelijke regels waren aanleiding voor het IVM een inventariserend onderzoek uit te voeren naar welke voorzorgen instellingen nemen om misbruik van opiaten te voorkomen. Een vragenlijst met vragen over bijvoorbeeld opslag van opiaten, aftekenen bij toediening, en voorraadbeheer is per e-mail naar 3432 medewerkers van bovengenoemde instellingen uit het klantenbestand van het IVM gestuurd.

De resultaten van het onderzoek zijn gebaseerd op 347 volledig ingevulde vragenlijsten. De resultaten zijn hier weergegeven in de top 5 tips.

Tip 1. Dubbele controle niet altijd nodig bij toedienen van opiaten uit medicatiezakjes.

Vier op de tien ondervraagden geeft aan dat ze bij het toedienen van opiaten uit medicatiezakjes een dubbele controle uitvoeren. De apotheker voert de eerste controle uit bij geneesmiddelen in medicatiezakjes. Dubbele controle in de zorgorganisatie is dus in principe niet nodig.

Tip 2. Zitten de opiaten niet in een medicijnzakje? Dan is dubbele controle ook niet altijd nodig.

Ongeveer negentig procent van de ondervraagden geeft aan dat het beleid van de instelling is om dubbel te controleren bij het toedienen van opiaten die niet in medicatiezakjes zitten.

Dubbele controles bij geneesmiddelen die niet in medicatiezakjes zitten, zijn alleen nodig als ze bij een verkeerde dosering een risico vormen voor de cliënt. De apotheker en de instelling moeten afspraken maken bij welke geneesmiddelen een dubbele controle nodig is. De KNMP heeft hiervoor een ‘dubbel controleren-lijst’ opgesteld, die als uitgangspunt dient voor dit overleg. Opiaten staan niet op deze lijst.

Tip 3. Maak goede afspraken over de opslag van opiaten. Zowel bij cliënten thuis als intramuraal.

Veel instellingen hebben geen eenduidig beleid over de opslag van opiaten. Dat geldt voor opiaten op de kamer van de cliënt  en voor opiaten bij de cliënt thuis. De opslagplaatsen variëren van afsluitbare opbergplekken tot niet-afsluitbare opbergplekken, al dan niet in het zicht. Drie op de tien ondervraagden in de thuiszorg en ambulante begeleiding antwoorden op de vraag waar opiaten bewaard moeten worden, dat over de opslag van opiaten geen afspraken zijn gemaakt.

Tip 4. Gebruik opiumverantwoordingskaarten, ook in de thuiszorg of bij ambulante begeleiding. 

Een hulpmiddel om misbruik van opiaten die niet in medicatiezakjes tegen kan gaan en sneller op kan sporen, is het bijhouden van de voorraad opiaten op een opiumverantwoordingskaart (‘opiumbriefje’). Negen van de tien intramurale instellingen gebruiken zo’n opiumverantwoordingskaart. In de thuiszorg en bij ambulante begeleiding - waar de voorraden kleiner zijn en de kans op misbruik geringer - gebeurt dit bij ongeveer de helft van de instellingen.

Tip 5. Onderteken en administreer het in ontvangst nemen van opiaten. 

De IGZ-KNMP Handreiking administratie opiumwetmiddelen adviseert de apotheek een leveringsbrief te maken bij levering van opiaten aan tehuizen. Ook adviseert de handreiking het tehuis een getekend exemplaar te bewaren. Ongeveer zeventig procent van de ondervraagde medewerkers van intramurale instellingen antwoordt dat er getekend wordt voor het in ontvangst nemen van opiaten.

Instellingen hanteren verschillende werkwijzen als het gaat om het beheer en gebruik van opiaten. Het gaat dan om bijvoorbeeld de dubbele controle voor het toedienen van opiaten, de opslag en het voorraadbeheer. De regelgeving is hier niet duidelijk over, is versnipperd of ontbreekt. Een document met duidelijke en praktisch uitvoerbare adviezen over het beheer en gebruik van opiaten is wenselijk. Deze adviezen zorgen ervoor dat instellingen niet te veel maar ook niet te weinig voorzorgsmaatregelen nemen om misbruik te voorkomen. De adviezen moeten rekening houden met de verschillen tussen type zorginstellingen (intra- versus extramuraal) en de mate van opiaatgebruik, maar dienen niet zo streng te zijn voor apotheken en instellingen dat situationeel handelen niet meer mogelijk is.