Samenwerken met naasten en vrijwilligers: er is meer mogelijk dan je denkt!

Zorgorganisaties willen meer samenwerken met naasten en vrijwilligers. In de praktijk roept het onderwerp veel vragen op. Wat mogen informele zorgverleners wel en niet doen? Wie is er verantwoordelijk en aansprakelijk? De kernboodschap is: er zijn geen wettelijke belemmeringen voor het uitvoeren van zorgtaken door mantelzorgers en vrijwilligers. Door middel van een open gesprek over verwachtingen en grenzen komen cliënt, mantelzorger, vrijwilliger en zorgverlener tot maatwerk.

Een gastcolumn van Yvonne de Jong, expert informele zorg bij Vilans.
 

Nut & noodzaak

Naasten en vrijwilligers zijn van onschatbare waarde voor het welzijn en zelfredzaamheid van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben. Als zorgmedewerkers, mantelzorgers, vrijwilligers en het netwerk van familie en vrienden gelijkwaardig samenwerken, ontstaat zorg en welzijn die aansluit bij de wensen van de cliënt. Dat samenspel is nog lang niet altijd en overal een vanzelfsprekendheid. Veel organisaties zoeken dan ook naar manieren om dit te versterken. Door de toenemende zorgvraag en de krapte op de arbeidsmarkt wordt samenwerken met informele zorg steeds urgenter.

Team van de toekomst

In de beweging naar ‘samen zorgen dat’ ontstaat een team waarin iedereen zich vanuit zijn eigen plek herkend, erkend en gekend voelt: het ‘Team van de toekomst’.

In het Team van de toekomst werken beroepskrachten, mantelzorgers, naasten, vrijwilligers en zorgzame buurten gelijkwaardig samen voor de beste zorg voor cliënten en bewoners. Het team kijkt verder dan alleen verzorging en richt zich ook op het welzijn van bewoners. 
Het is belangrijk om in de samenwerking met elkaar in gesprek te gaan en te blijven over wederzijdse wensen, verwachtingen en grenzen met respect voor ieders rol en positie. Door dit te benoemen en serieus te nemen, voorkom je misverstanden en conflicten. Herhaal dit gesprek regelmatig, omstandigheden kunnen namelijk veranderen. Leg afspraken vast in het zorgdossier en evalueer regelmatig samen hoe het gaat. Zo werk je prettig en gelijkwaardig samen. En zorg je samen voor de beste zorg voor cliënten en bewoners. Lees meer in het Inspiratiemagazine Team van de toekomst.

Geen wettelijke belemmeringen

De huidige wet- en regelgeving staat het samenwerken met informele zorgverleners niet in de weg. Dat blijkt uit ‘Grenzen verkennen anno 2024’. Deze notitie van het programma ‘Waardigheid en trots voor de toekomst’ laat zien met welke wetten en juridische aspecten zorgorganisaties rekening moeten houden. Ook het webdossier Inzet Personeel in de zorg van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd ziet geen belemmeringen in de huidige wet- en regelgeving. Dit geldt voor de zorg thuis, in een zorginstelling en in het ziekenhuis.

Mantelzorgers

Er zijn geen wettelijke belemmeringen voor het uitvoeren van zorgtaken door mantelzorgers. Mantelzorgers en anderen uit het sociale netwerk mogen risicovolle of voorbehouden handelingen uitvoeren, als zij dit zorgvuldig en met instemming van de cliënt of patiënt of diens wettelijk vertegenwoordiger doen. Bijvoorbeeld injecties geven. Als de mantelzorger het al gewend is om te doen, kijkt de zorgverlener de eerste keer mee of het goed wordt uitgevoerd. En als de mantelzorger het nog niet kan, kan het worden aangeleerd en kijkt de zorgverlener net zo lang mee tot dat de mantelzorger het onder de knie heeft. De afspraken worden vastgelegd in het zorgdossier en regelmatig wordt door de zorgverlener met de mantelzorger besproken hoe het gaat.

De mantelzorger is zelf verantwoordelijk voor de zorg voor hun naaste. Het kan gebeuren dat er iets misgaat, de inspectie zal de mantelzorger er dan niet op aanspreken. Alleen als de mantelzorger met opzet de fouten maakt (bron: IGJ Webdossier).

De zorgaanbieder is niet verantwoordelijk voor de zorg die de mantelzorger biedt, behalve als deze signaleert dat het niet goed gaat en hier niets mee doet.

Vrijwilligers

Er zijn geen wettelijke belemmeringen voor het uitvoeren van zorgtaken door vrijwilligers. Zij hebben echter een andere juridische positie, dan de mantelzorger. De zorgaanbieder bepaalt en is verantwoordelijk voor het handelen van de vrijwilligers bij het uitvoeren van zorgtaken. Als de cliënt of diens vertegenwoordiger er mee instemt en de vrijwilliger voldoende geschoold en zich bekwaam voelt, is mogen ze zorgtaken uitvoeren.

Anders werken: durven vragen en durven loslaten

De overgang van ‘zorgen voor’ naar ‘samen zorgen’ vraagt om een gedragsverandering. Dit betekent anders werken, denken en doen. De rol van de medewerker verandert: meer coachend en aansluitend bij de cliënt en het netwerk.

• Durven vragen: Als zorgprofessional hoef je niet alles alleen te doen. Durf familie en vrijwilligers te vragen om een actieve rol te spelen in de zorgtaken. Vraag ook wat mogen we zeker niet van u overnemen? Heldere afspraken zorgen voor duidelijkheid: wie kan wat doen en onder welke voorwaarden?
• Durven loslaten: Het is verleidelijk om taken over te nemen, maar samen zorgen betekent dat je loslaat en anderen de ruimte geeft. Dit kost in het begin misschien meer tijd, maar helpt om de zorg toekomstbestendig te maken. Mantelzorgers en vrijwilligers mogen veel meer dan vaak wordt gedacht.
• Durven aanspreken en waarderen: Samenwerken vraagt om open communicatie. Durf aan te geven wat beter kan, maar ook wat goed gaat. Evaluaties en complimenten versterken het vertrouwen en de betrokkenheid.
• Doen en blijven doen: Verandering gebeurt in kleine stappen. Houd elkaar scherp, reflecteer en stuur bij waar nodig. Blijf samen werken aan de beste zorg, nu en in de toekomst.

 

Tips en voorbeelden uit de praktijk

6 Tips voor veilig medicijngebruik voor mantelzorgers De mantelzorger speelt bij medicatiebeheer vaak een belangrijke rol. Als de cliënt niet of niet meer volledig zelf kan worden betrokken in het medicatieproces, moet er worden afgestemd door en met de mantelzorger of cliëntvertegenwoordiger. Els Dik, sector coördinator Medicatieveiligheid bij het Instituut Verantwoord Medicijngebruik (IVM), deelt 6 tips voor veilig medicijngebruik voor mantelzorgers. Bekijk de 6 tips!

 

Hoe kun je als  zorgorganisatie het beste beginnen met het samenwerken met informele zorgverleners? Drie waardevolle tips: Leg heldere kaders vast in een visie op gelijkwaardig samenwerken met informele zorgverleners. Neem ook de tijd voor de bewustwording van medewerkers. Wees duidelijk waar medewerkers met vragen terecht kunnen. Ga in gesprek met de cliënt en zijn netwerk. Wat wil een mantelzorger doen en waar liggen zijn grenzen? Wat heeft de mantelzorger van de zorgorganisatie nodig? Op wie kan hij terugvallen bij vragen of problemen? Bespreek ook de keuzevrijheid van de mantelzorger, bijvoorbeeld om een tijdelijke zorgpauze te nemen. Leg de afspraken vervolgens vast in het zorgdossier en evalueer deze regelmatig met cliënt en mantelzorger. Zet veel gestelde vragen over het samenwerken met informele zorg op de website van de zorgorganisatie. Dit vergroot de kennis over samenwerken met informele zorgverleners. Zie ook Veelgestelde vragen mantelzorger (bron: IGJ).

 

Voorbeelden uit de praktijk: 2 video’s In de praktijk zijn al inspirerende voorbeelden te zien van mantelzorgers die samenwerken met zorgorganisaties. Zo werkt Mantelzorger Jan Perlee op een gelijkwaardige manier samen met beroepskrachten om zijn vrouw in het verpleeghuis de beste zorg en ondersteuning te bieden. Jan vertelt: ‘Als de dame van de broodmaaltijd of warme maaltijd binnenkomt en de oogdruppels liggen erop, de insuline pen en medicijnen. En zegt: Jan je weet je wel te redden hè! Dan voelt dat als samenwerken vanuit wederzijds vertrouwen.’   Mantelzorger Cor die thuis zorgt voor zijn vrouw. De vrouw van Cor heeft een stoma en krijgt volledige sondevoeding. Cor vertelt: ‘Mijn dagtaak als mantelzorger is best veelzijdig, hoor. Ik sta 's morgens een uur eerder op. Mijn vrouw heeft bepaalde medicijnen nodig en die moeten allemaal vermalen worden, omdat mijn vrouw niet kan slikken. Het systeem van de sondevoeding bewaken. Alles voorbereiden. Het is vrij ingrijpend op ons leven maar we hebben er aardig mee leren leven.’

 

Over Vilans

Vilans is de kennisorganisatie voor zorg en ondersteuning. Samen zorgen met naasten en vrijwilligers vraagt een cultuuromslag en gedragsverandering. Vilans helpt hierbij door kennis en goede voorbeelden te delen en organisaties te helpen bij het toepassen van deze kennis. 

In verbinding en vertrouwen

Het gelijkwaardig samenwerken met informele zorg, begint met het opbouwen van een vertrouwensrelatie. Contact leggen en houden met naasten om elkaar echt te leren kennen en begrijpen. Door middel van een open gesprek over verwachtingen en grenzen komen cliënt, mantelzorger en zorgverlener tot maatwerk.

Het kan gaan om aandacht voor welzijn, het elkaar aanvullen en het uitvoeren van zorgtaken voor hun naaste.

Yvonne de Jong, expert informele zorg bij Vilans. Al ruim 25 jaar adviseert en inspireert ze zorgorganisaties in diverse sectoren over het gelijkwaardig samenwerken met naasten en vrijwilligers.